یادداشت علی اصغر قائمی؛
چرا شورای اسلامی شهر تهران به طرح اصلاح فرایندهای دبیرخانۀ کمیسیون مادۀ 5 رأی مثبت داد؟
عضو شورای اسلامی شهر تهران درخصوص دلایل تصویب اصلاحیه فرایندهای دبیرخانه کمیسیون ماده 5، توضیحاتی ارائه کرد.
الف) کمیسیون مادۀ 5 چیست؟
کمیسیون مادۀ 5 شهرسازی، نهادی است که در راستای قانون مادۀ 5 قانون تعیین حریم شهرها، مناطق شهری و قصبات و نحوۀ اجرای آن تشکیل می‌شود. این کمیسیون وظائفی دارد که اهم آن تغییر و تصویب طرح‌های تفصیلی است. همچنین کمیسیون مادۀ ۵، وظیفۀ دیگری در خصوص لوایح و مقررات شهرسازی و طرح‌های جامع شهری و معماری دارد که در رابطه با چگونگی استفاده و کاربری زمین به لحاظ اداری، مسکونی، فضای سبز و… اظهار نظر می‌کند و سپس اگر تغییراتی در خارج از طرح تفصیلی باشند، بررسی و تصویب خواهد کرد. به‌طور خلاصه می‌توان گفت این کمیسیون وظیفۀ تصمیم‌گیری در موارد ذیل را بر عهده دارد:
• تغییر در طرح‌های تفصیلی مصوب: در مواردی که نیاز به تغییر در طرح‌های تفصیلی باشد، کمیسیون مادۀ 5 می‌تواند با رعایت ضوابط و مقررات، در این طرح‌ها تجدید نظر کند.
• تصویب طرح‌های تفصیلی جدید: در مواردی که طرح تفصیلی برای منطقه‌ای وجود نداشته باشد، کمیسیون مادۀ 5 می‌تواند طرح تفصیلی جدیدی را برای آن منطقه تصویب کند.
• تصمیم‌گیری در مورد استثنائات: در مواردی که اجرای طرح‌های مصوب با موانع و مشکلات خاصی روبرو باشد، کمیسیون مادۀ 5 می‌تواند با رعایت ضوابط و مقررات، استثناءهایی را برای حل این مشکلات در نظر بگیرد.
• بررسی و صدور مجوز ساخت و ساز در موارد خاص: در مواردی که ساخت و ساز با قوانین و مقررات مغایرت داشته باشد، کمیسیون مادۀ 5 می‌تواند با بررسی موضوع و صدور مجوز، به این امر رسیدگی کند.
ب) ترکیب کمیسیون مادۀ 5 چگونه است؟
بسته به این که کمیسیون مزبور مربوط به کدام استان باشد اعضای کمیسیون مادۀ ۵ متفاوت خواهد بود، اما در تهران این کمیسیون با ریاست شهردار تهران تشکیل می‌شود و سایر اعضا عبارتند از:
• رئیس شورای اسلامی شهر تهران به عنوان عضو ناظر
• نمایندۀ وزارت نیرو
• نمایندۀ وزارت کشور
• نمایندۀ وزارت راه و شهرسازی
• نمایندۀ وزارت جهاد کشاورزی
• نمایندۀ سازمان حفاظت محیط زیست
• نمایندۀ وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
• معاون شهرسازی و معماری شهرداری تهران
• رئیس دبیرخانۀ کمیسیون مادۀ 5
ج) اهمیت کمیسیون مادۀ 5 در چیست؟
کمیسیون مادۀ 5 نقش بسیار مهمی در مدیریت و توسعۀ شهر تهران ایفا می‌کند. تصمیم‌گیری‌های این کمیسیون بر روی چگونگی توسعۀ شهر، استفاده از زمین، حفاظت از محیط زیست، جمعیت‌پذیری شهر، ایجاد سرانه‌های عمومی و ... تأثیرگذار بسیار تأثیرگذار است.
د) چالش‌های اصلی کمیسیون مادۀ 5 چیست؟
چالش‌های کمیسیون مادۀ 5 به طور کلی به موانع و مشکلات موجود در فرآیند تصمیم‌گیری و عملکرد این کمیسیون اشاره دارد که می‌تواند بر شفافیت، عدالت، کارایی و اثربخشی آن تأثیر منفی بگذارد. با این حال، لازم به ذکر است که این موارد ممکن است در همۀ شهرها و در همۀ موارد به یک اندازه وجود نداشته باشند و شدت و نوع آنها نیز می‌تواند متفاوت باشد. به طور خلاصه، چالش‌های کمیسیون مادۀ 5 را می‌توان به این صورت خلاصه کرد:
1) شفافیت و دسترسی به اطلاعات:
• عدم شفافیت کامل در تصمیم‌گیری‌ها: بعضی از تصمیمات کمیسیون مادۀ 5 به طور شفاف و با ذکر دلائل کافی برای عموم منتشر نمی‌شود، یا بعضاً با تأخیر فراوان منتشر می‌شود. به عنوان مثال، ممکن است کمیسیون مادۀ 5 تصمیمی در مورد تغییر کاربری زمینی بگیرد، اما دلایل و مستندات کافی برای این تصمیم را به طور شفاف منتشر نکند. این امر می‌تواند منجر به ابهام و سوءظن در مورد نحوۀ تصمیم‌گیری شود و اعتماد عمومی را کاهش دهد.
• محدودیت دسترسی به اطلاعات: اطلاعاتی مانند مصوبات جلسات، گزارش‌های کارشناسی، نظرات مختلف در مورد پروژه‌ها، روند تصمیم‌گیری و مصوبات کمیسیون، ممکن است به راحتی در دسترس عموم نباشد یا با تأخیر در دسترس قرار گیرد. این امر می‌تواند مانع از نظارت و ارزیابی عملکرد کمیسیون توسط شهروندان و نهادهای مدنی شود.
• عدم اطلاع‌رسانی کافی به ذی‌نفعان: در بسیاری از موارد، ذی‌نفعان از تصمیمات کمیسیون و نحوۀ تأثیر آن بر پروژه‌هایشان به طور کامل مطلع نمی‌شوند. فرض کنید یک پروژه ساختمانی در نزدیکی محل زندگی شما در حال اجرا است. ممکن است شما به عنوان ساکن منطقه از تصمیمات کمیسیون مادۀ 5 در مورد این پروژه و نحوۀ تأثیر آن بر زندگی شما مطلع نباشید. این امر می‌تواند منجر به بروز اعتراضات و مشکلات بعدی شود.
2) تأثیرگذاری روابط و لابی‌گری:
• احتمال تاثیرگذاری روابط و لابی‌گری در تصمیم‌گیری: بعضی از منتقدین معتقدند که روابط و لابی‌گری در تصمیم‌گیری‌های کمیسیون مادۀ 5 نقش دارد و این امر می‌تواند منجر به تصمیمات ناعادلانه و مغایر با اصول شهرسازی شود. در برخی موارد، ممکن است افراد یا گروه‌هایی با نفوذ، با استفاده از روابط خود در کمیسیون، تلاش کنند تا تصمیمات به نفع پروژه‌های خود تغییر کند.
• عدم شفافیت در نحوه تعامل با ذی‌نفعان: در برخی موارد، نحوه تعامل کمیسیون با ذی‌نفعان و نحوۀ اعمال نظر آنها در تصمیم‌گیری‌ها شفاف نیست. به عنوان مثال، ممکن است با برخی از ذی‌نفعان به طور خصوصی و بدون اطلاع‌رسانی به سایرین مذاکره‌ای صورت پذیرد. این امر می‌تواند شائبۀ عدم شفافیت و اعمال نظرهای خاص را ایجاد کند.
3) عدم توجه کافی به منافع عمومی و شهروندان:
• اولویت‌دهی به منافع خاص به جای منافع عمومی: بعضاً شنیده می‌شود که در برخی موارد، کمیسیون مادۀ 5 به جای اولویت‌دهی به منافع عمومی و شهروندان، به پروژه‌های خاص توجه بیشتری دارد. فرض کنید یک پروژه تجاری بزرگ در حال اجرا است که می‌تواند منجر به افزایش ترافیک، آلودگی هوا و از بین رفتن فضای سبز شود. اگر کمیسیون مادۀ 5 بدون توجه به این پیامدهای منفی، به این پروژه مجوز دهد، به نظر می‌رسد که منافع عمومی و شهروندان در اولویت قرار نگرفته است.
• ضرورت توجه کافی به مسائل زیست‌محیطی و اجتماعی: اگر تصمیماتی بدون در نظر گرفتن پیامدهای زیست‌محیطی و اجتماعی پروژه‌ها گرفته شود، می‌تواند به محیط زیست و زندگی اجتماعی شهروندان آسیب برساند.
4) کند بودن روند تصمیم‌گیری:
• طولانی شدن زمان رسیدگی به پرونده‌ها: در برخی موارد، زمان رسیدگی به پرونده‌ها در کمیسیون مادۀ 5 طولانی می‌شود که می‌تواند مشکلات و هزینه‌های زیادی را برای ذی‌نفعان ایجاد کند. این تأخیرها ممکن است به دلیل پیچیدگی‌ها یا عدم هماهنگی بین نهادهای مختلف باشد که باید روندهای آن بهبود پیدا کند.
• عدم وجود سازوکارهای شفاف برای تسریع فرآیندها: عدم وجود قوانین و دستورالعمل‌های شفاف و دقیق برای تسریع فرآیندهای تصمیم‌گیری می‌تواند منجر به طولانی شدن زمان رسیدگی به پرونده‌ها در کمیسیون مادۀ 5 شود.
5) عدم تخصص کافی برخی اعضای کمیسیون:
• از آنجا که اعضای کمیسیون مادۀ 5 بر اساس جایگاه حقوقی‌شان تعیین می‌شوند، طبیعی است که بعضاً تخصص کافی در زمینۀ شهرسازی و مسائل مرتبط با آن را نداشته باشند. به عنوان مثال، ممکن است برخی از اعضای کمیسیون تخصص کافی در زمینۀ مسائل مربوط به ترافیک، محیط زیست یا مسائل اجتماعی را نداشته باشند. این امر می‌تواند منجر به تصمیماتی شود که پیامدهای منفی برای شهر و شهروندان به دنبال دارد. البته پیش‌بینی کارگروه فنی برای رفع این نقیصه است، اما نهایتاً تصمیم‌گیرندگان اصلی، اعضای کمیسیون هستند.
البته این اشکالات به طور کلی در مورد فرآیندهای کمیسیون مادۀ 5 مطرح است و به معنای آن نیست که تمام تصمیمات این کمیسیون با این مشکلات روبرو است.
ه) راه‌کارهای برون رفت از مشکلات و حل چالش‌های کمیسیون مادۀ 5 چیست؟
برای برون‌رفت از چالش‌های مطرح شده در خصوص کمیسیون مادۀ 5، می‌توان راه‌کارهای مختلفی را در نظر گرفت که به طور کلی به دو دسته راه‌کارهای ساختاری و راه‌کارهای مدیریتی تقسیم می‌شوند:
1) راه‌کارهای ساختاری:
• شفاف‌سازی فرآیندها و قوانین: تدوین و ابلاغ دستورالعمل‌ها و ضوابط شفاف و روشن برای فرآیندهای تصمیم‌گیری کمیسیون و همچنین اطلاع‌رسانی به موقع و کامل به ذی‌نفعان.
• تقویت نقش نظارت و ارزیابی: ایجاد سازوکارهای نظارتی مستقل و مؤثر بر عملکرد کمیسیون و همچنین ارزیابی دوره‌ای عملکرد آن با توجه به شاخص‌های مشخص.
• بهبود ساختار کمیسیون: تغییر ساختار کمیسیون به گونه‌ای که تخصص و تجربه کافی در زمینه‌های مختلف مرتبط با شهرسازی در آن لحاظ شود.
• به روز رسانی قوانین و مقررات: بازنگری و به روز رسانی قوانین و مقررات مرتبط با کمیسیون مادۀ 5 با توجه به تغییرات شرایط و نیازهای جامعه.
• ایجاد سامانه اطلاعاتی جامع: طراحی و پیاده‌سازی یک سامانه اطلاعاتی جامع که اطلاعات مربوط به فرآیندهای کمیسیون، تصمیمات اتخاذ شده و مستندات مربوط به آنها را به طور شفاف و قابل دسترس در اختیار عموم قرار دهد.
• افزایش مشارکت شهروندان: ایجاد سازوکارهای مناسب برای مشارکت شهروندان در فرآیندهای تصمیم‌گیری کمیسیون و اخذ نظرات و پیشنهادات آنها.
2) راه‌کارهای مدیریتی:
• آموزش و ارتقای دانش اعضای کمیسیون: برگزاری دوره‌های آموزشی و تخصصی برای اعضای کمیسیون به منظور ارتقای دانش و مهارت آنها در زمینه‌های مختلف مرتبط با شهرسازی.
• تقویت فرهنگ شفافیت و پاسخ‌گوئی: ترویج فرهنگ شفافیت و پاسخگویی در میان اعضای کمیسیون و همچنین ایجاد سازوکارهای تشویق و تنبیه برای رعایت این اصول.
• بهبود ارتباطات و تعاملات: ایجاد ارتباطات مؤثر، شفاف و سیستماتیک میان کمیسیون و ذی‌نفعان مختلف از جمله شهروندان، سازمان‌ها و نهادهای دولتی و خصوصی.
• تقویت نظارت و کنترل بر عملکرد کارشناسان: ایجاد سازوکارهای نظارتی و کنترلی بر عملکرد کارشناسان و مشاوران کمیسیون به منظور جلوگیری از بروز هرگونه تخلف و فساد.
• بهبود مدیریت زمان و منابع: بهبود مدیریت زمان و منابع در کمیسیون به منظور تسریع در روند رسیدگی به پرونده‌ها و جلوگیری از اتلاف وقت و هزینه.
نکته: اجرای هر یک از این راه‌کارها نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و همکاری و تعامل میان نهادهای مختلف مرتبط با کمیسیون مادۀ 5 است.
همۀ مواردی که به آن اشاره شد، بخشی از دلائل طرحی است که بالأخره پس از ماه‌ها انتظار، کلیات آن در صحن شورای اسلامی شهر تهران به تصویب رسید. البته طرح مذکور ممکن است همۀ موارد پیش‌گفته را تأمین نکند، اما گامی است به سوی شفافیت و احقاق حقوق عامۀ مردم شهر تهران.
